در این میان و از مدتی قبل موضوع برگزاری سلسله نشستهای مرتبط با دهمین جشنواره بینالمللی مد و لباس فجر مطرح شده بود و با پیگیری انجام شده مقرر گردید تا نشست تبادلات فرهنگی و هنری ایران و ژاپن در دهمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر با همکاری اداره کل همکاری های فرهنگی و امور ایرانیان خارج از کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در کنار کشورهایی مانند روسیه، فرانسه، آذربایجان، افغانسان، قرقیزستان، اندونزی و ... برگزار شود.
نکته مهم دیگر نیز این بود که کارگروه مد و لباس کشور و برگزار کننده دهمین دوره جشنواره، مسئولیت طراحی و آمادهسازی لباس کاروان اعزامی ایران برای شرکت در المپیک توکیو را که با یک سال تاخیر در میان ابهام و تردیدی که هنوز باقی است و بناست در سال ۲۰۲۱ برگزار شود بر عهده داشته، لذا این موضوع هم انگیزه قابل توجهی برای این هماهنگی و حضور بود به امید آن که در زمان برگزاری این رویداد بتوان در معرفی ظرفیتهای کشورمان در این حوزه اقدام کرد.
روز ۳۰ بهمن ماه، پنجشنبه، زمان برگزاری این نشست تخصصی و مجازی بود و رایزنی فرهنگی دو شخصیت ژاپنی را برای حضور در این برنامه معرفی نمود، خانم دکتر توموکو شیمویاما محقق و ایران شناس و آقای میهیرو آراکی طراح و عرضه کننده کیمونوی سنتی ژاپنی از شهر کیوتو که مباحث جالب و قابل توجهی را ارائه نمودند و بهانهای شد تا در این یادداشت هم در خصوص کیمونو به عنوان یکی از مهمترین نمادهای فرهنگی و سنتی ژاپنی که معرف بخش مهمی از ارزشها و علائق فرهنگی و هنری مردم این کشور از جمله سادهزیستی و سادهپوشی است مطالبی در کنار نگاهی کلی به موضوعات مرتبط با مد و لباس در این کشور ارائه کرد.
مردم ژاپن به دلایل مختلف و از همه مهمتر گذر از بحرانهای متعدد، تاریخی و بسیار سخت مانند زلزله، سونامی، انزوای حدود ۲۰۰ ساله، جنگ های طولانی، جنگ جهانی دوم، اولین و تنها کشوری که در هیروشیما و ناکازاکی بمباران اتمی شد، ویران شدن چندین باره توکیو با بمب افکنهای آمریکایی، شرایط خاص جغرافیائی و ... سبک زندگی ویژهای در گرایش به سادهزیستی و قناعت را در پیش گرفت و در این خصوص داستانها و مثالهای زیادی در میان مردم رواج دارد و این در حالی است که این کشور اولین کشور توسعه یافته غیر اروپایی، دومین کشور صنعتی و سومین اقتصاد بزرگ دنیا است.
ژاپنیها علاقه مندی ویژه ای به فرهنگ و هنر دارند، سادگی را میپسندند، در پوشش، لباس و زندگی به دوری از تجملات گرایش دارند، سبک غذایی خاصی را آموزش دیده اند، برای گذشته خویش و آداب و سنن سرزمینی اهمیت ویژهای قائل هستند و بسیاری از ویژگی های فرهنگی و اجتماعی که باید به صورت جداگانه به آنان پرداخته شود را دارا هستند.
به همین دلیل باید گفت بیش از بسیاری از کشورهای دیگر، شناخت مولفه های فرهنگی ژاپن در تعاملات و ارتباطات نقش آفرین است و شاید در کمتر کشوری بتوان نظیر آن را ملاحظه کرد و توجه به همین شاخصه هاست که امکان تعامل و کارکردن با ژاپنیها را تسهیل می کند و یا سدی بزرگ در ارتباطات میگردد، لذا باید گفت حوزه فرهنگی در افزایش و کاهش همکاریها در تمامی حوزه ها در این کشور موثر است.
سبک زندگی، اداری، اجرایی، اهمیت بیشتر به مقدمات و جزئیات تا کلیات و اصل اجرا، پیشبینی شرایط تا حد ممکن، نحوه مواجهه با پیرامون و ... در این زمینه نقش دارند و در این نشست هم تاکید شد که ژاپن موضوعات متنوع و فراوانی برای تجربه کردن و دریافت می تواند داشته باشد.
به بهانه این نشست باید گفت ژاپن در دورهای از تاریخ با بستن دربها، هرگونه تعاملات با خارج را ممنوع کرد و بیش از ۲۰۰ سال در این انزوای خود ساخته فرو رفت که همزمان بود با تشکیل حکومت شوگونها و دوره توکوگاوا از ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ و به اعتقاد کارشناسان تاریخ، این دوره عامل موثری در خوداتکائی و ایجاد سیستمهای مختص ژاپنی از جمله آموزش و پرورش تلقی میگردد و به لحاظ فکری و تئوری هم یکی از پر تب و تابترین دوره های تاریخی ژاپن میباشد و نوعی اندیشه و نگاه نژادی و ملی در تمامی زمینه ها توسط اندیشمندان و دانشمندان در این دوره شکل گرفت.
پس از آن با روی کار آمدن امپراطور میجی وارد عرصه مدرنیته و باز شدن ارتباطات و تعاملات با دنیای خارج و به ویژه غرب و در نتیجه کمرنگتر شدن این گرایشها گردید.
نکته جالب این که در همین دوران پنج مرد جوان تاریخ ساز ژاپن و اهل چوشو (یاماگوچی امروزی) که در واقع اولین گروه از ژاپنیهایی بودند که برای تحصیل به اروپا سفر میکردند در سال ۱۸۶۳ میلادی، مخفیانه برای تحصیل علوم جدید به کالج لندن وارد شدند.
اندو کینسوکه، اینو کائورو، یامائو یوزو، ایتو هیروبومی و اینو ماسارو خود را به صورت دریانوردان بریتانیایی درآوردند و با یک کشتی انگلیسی، از یوکوهاما به مقصد شانگهای و سپس لندن رفتند و بعدها همین پنج نفر نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی، اقتصادی، نظامی و سیاسی ژاپن ایفا نمودند و تحولات دوره مدرنیته را در ژاپن رقم زدند، به طور مثال ایتو هیروبومی اولین نخست وزیر ژاپن شد و اینو کائورو چهار دوره در سمت وزارت قرار گرفت.
و اما در زمینه مد و لباس، از قبل و تا این تاریخ، کاملا درونی و ملی بود و به دلیل عدم ارتباطات، فرهنگ بیگانه در آن تاثیر چندانی نداشت اما با ورود به دنیای مدرن، تاثیرات جدیدی ایجاد گردید و در واقع نوعی غرب گرائی در پوشش و لباس البته با حفظ ساختارهای سنتی از جمله کیمونو پدید آمد که می توان آن را تلفیقی از سنت و مدرنیته دانست که تا امروز هم حفظ شده است.
در واقع ژاپن جزء معدود کشورهایی است که توانست در موج فراگیری مدرنیزم، سنتها و آداب و رسوم خویش را حفظ کند و توفیق ژاپن در برابر غرب به دلیل حفظ همبستگی ملی در نقطه حساس انتقال از نظام کهنه به جدید بود و علیرغم این که در نسل جدید و امروزی شاید کم رنگتر شده باشد اما مورد بی مهری و بی توجهی و یا به تعبیر دقیقتر، پرهیز و انکار قرار نگرفته است و این نکته مهمی در ثبات و توسعه اندیشه ناسیونالیستی و ملی گرایی ژاپنی که در نمادهای فرهنگی کاملا محسوس است محسوب میگردد.
از بعد دیگر هم باید به این مهم توجه داشت که حیاء در دوره های تاریخی در میان بانوان و مردان ژاپنی مورد توجه بوده و پوشش کیمونو حتی در اندرونی خانه نشانه ای از این نکته می تواند باشد و علیرغم تاثیر پذیری از پوشش غربی، باز مورد توجه بوده و کیمونوی ژاپنی با تغییرات ظاهری در دوره های مختلف، ویژگیهای حیاء، سادگی، احترام به خانواده توجه به آداب و رسوم، سختکوشی و ... را در خود حفظ کرده است و در دوره جنگ جهانی دوم هم که در این پوشش تغییراتی ایجاد شد، باز هم بانوان ژاپنی برای رعایت اصول حاکم بر این سبک پوشش، با افزودن شلوار به کیمونو، سبک جدیدی را برای خود ابداع و به کار گرفتند.
نکته مهم دیگر این که ژاپن چه در دهه ۹۰ با حباب اقتصادی و رشد ارزش ین در برابر ارزهای خارجی، چه در دوره رکود و چه پس از آن، محل توجه برای سرمایه گذاران خارجی و تلاش کارآفرینان و سرمایه داران داخلی در تقویت تولید ملی بوده است و در سال ۲۰۱۸ از حدود ۵۰۰ برند و عنوان تجاری مطرح و بزرگ جهان، ۴۵ مورد در این کشور قرار داشت که آمار بسیار بالایی محسوب میگردد اما در عین حال تولید داخل، صبر بر ارتقاء کیفیت محصولات ژاپنی و توجه به آن در اولویت مردمان این کشور بوده و هست.
البته علیرغم این که برندهای بسیار زیاد و مشهوری در ژاپن وجود دارند اما ژاپنیها حتی در قشر مرفه به طور غالب و گسترده برند زده نیستند اما در عین سادگی می توان آنان را خوش پوش تلقی کرد.
با توسعه فرهنگ غربی در این کشور مانند هر کشور دیگری که مسیر توسعه ای را در پیش گرفت، تحولاتی در نوع پوشش هم ایجاد شد اما ژاپنیها پس از این دوران و درک ضرورت نگاه به اولویت ملی و تولید داخلی از جمله در حوزه مد و لباس، به این موضوعات ورود یافتند و با الهام از سنت های خویش و حتی کیمونو، طرح های جدید و متنوعی را وارد عرصه پوشاک نمودند که به مرور نه تنها در داخل که در سطح جهانی نیز به شهرت رسیدند و توانستند با شرکت های بزرگ در این عرصه رقابت نموده و موفق باشند.
از جمله یکی از مهمترین این برندها که در این نشست هم مورد بحث قرار گرفت و توانست بار دیگر نگاه داخلی را تقویت نماید، برند بسیار مشهور یونیکلو (UNIQLO) به معنای لباس ملی است که با طرحهای ساده، توجه به سنتهای ژاپنی و ... بازار بزرگی را در داخل و خارج از ژاپن به خود اختصاص دهد.
تاداشی یانای بنیانگذار میلیاردر این شرکت، بر پایه اطلاعات سایت فوربس، ثروتمندترین فرد ژاپن از سال ۲۰۱۶ تاکنون با دارایی خالص ۲۴٫۹ میلیارد دلار است که در سال ۱۹۴۸، از مغازه خیاطی پدرش، این شرکت تولید لباس که مرکز آن در ژاپن است را تاسیس نمود و از آن زمان تاکنون، این شرکت به یک برند تجاری جهانی تبدیل شده و اکنون بزرگترین فروشگاه خرده فروشی لباس در آسیا محسوب میگردد و در حال حاضر، کمپانی اصلی یونیکلو یعنی (Fast Retailing) ، که در سال ۲۰۱۸، درآمد آن به رقم ۱۸٫۹ میلیارد دلار رسیده بود، پس از کمپانی های اِچ اَند اِم(۱) و ایندیتِکس کمپانی اصلی برند زارا(۲)، سومین شرکت بزرگ فروش لباس در جهان است.(۳).
از جمله برندهای دیگر ژاپنی در حوزه مد و لباس میتوان به گنزو(۴) و یا موجی لابو(۵) ( یعنی بدون برند)که این آخری در واقع در بالاتری سطح سادگی طراحی میشود اشاره کرد که توانستند هویت ژاپنی را بار دیگر احیاء نمایند و در داخل و خارج از کشور، برند ژاپنی با گرایش ملی را معرفی نمایند و بی تردید توجه به هویت ملی و ژاپنی در زمینه مد و لباس به عنوان یکی از مهمترین مولفه های فرهنگی به صورت بسیار جدی و ملموس دیده می شود.
در خصوص کیمونو و تحولات متعدد تاریخی که بر آن گذشت به دلیل این که ژاپن کشوری بلند و کشیده است و به دو بخش سرد در شمال و گرم در جنوب و البته شرق و غرب تقسیم میشود، در گذشته تاریخی اصولا پوشش و لباس در شمال بیشتر از پوست حیوانات و در جنوب از گیاهان بوده است.
کیمونو در عین زیبایی و حتی گران قیمت بودن، یکی از نمادهای سادگی و زیبایی در فرهنگ این کشور شناخته میشود و به قول تانیزاکی نویسنده مشهور ژاپنی که معتقد است در فرهنگ ژاپنی، زیبایی صرفا در شکل و ظاهر نیست بلکه به فضا، سایه، نور، روشنایی، تاریکی و ... نیز وابسته است، این نگاه زیبایی شناختی در کیمونوی ژاپنی قابل دریافت است که برخی مولفه های اخلاقی، معنوی، حیاء، سخت کوشی، احترام به خانواده و ... را در بانوی ژاپنی نمایان میسازد که امروز نیز بسیار مورد استفاده و توجه میباشد و علاوه بر مراسمها، جشنها، عروسی، روز دختران(۶) و ... به طور عادی نیز بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.
به اعتقاد دکتر شیمویاما این سادگی و زیبایی در کیمونو، حتی با رفتار نامناسب و خارج از عرف صاحب کیمونو میتواند از بین برود و این همان جایگاهی است که به این پوشش به ویژه در میان بانوان ژاپنی داده شده است.
کیمونو را در گذشته گوفوکو هم میگفتند که از دو بخش "گو" یعنی قدیم و "فوکو" به معنای لباس تشکیل می شود ضمن آن که به اذعان کارشناسان در این نشست، تاثیراتی را هم از جاده ابریشم و کشورهایی از جمله چین و ایران در برخی از نقشها و طرحها به خود گرفته است و نمونه هایی از پارچه های زربافت، نقش سیمرغ و ... را میتوان در گنجینه ها و موزه های ژاپنی ملاحظه نمود.(۷)
تاثیر فرهنگ غرب بر نوع پوشش و مد و لباس ژاپن را میبایست از دوران اصلاحات میجی شماره کرد هر چند که برای مردان زودتر از بانوان این رویکرد شکل گرفت و زنان ژاپنی این هویت خود را بیشتر حفظ نمودند و پس از آن با توجه بیشتر به سنن ژاپنی در پی احیاء آن برآمدند.
یکی از مهمترین ویژگیهای ژاپنیها را باید در جمعگرایی دانست و مد و لباس و پوشش ژاپنی را نیز از این منظر میتوان ارزیابی کرد چرا که بر خلاف نگاه غربی در فردگرایی و اولویت نگاه شخصی و درونی در موضوعات فرهنگی و اجتماعی، جمع گرائی در ژاپن از اهمیت ویژه ای برخوردار میباشد و لذا میتوان از این منظر نیز گرایش به این هویت و دورتر شدن از فرهنگ غربی را در علائق جمع گرایانه در کنار آداب، سنن، حیاء، اخلاق، خانواده محوری، سخت کوشی و ... برشمرد.
فعال نمودن این حوزه از همکاریهای فرهنگی و هنری با توجه به برخی از اشتراکاتی که برندها و فرهنگ ایرانی نیز از آنان در سادگی، عفاف، حیاء، زیبایی و ... برخوردار میباشد میتواند با شناخت بهتر و دقیقتر فراهم گردد.
حسین دیوسالار دکتر جامعه شناسی سیاسی و رایزن فرهنگی ایران در ژاپن
پی نوشت ها:
۱- H&M
ZARA- ۲
۳- مجله هفتگی مانی وک
Genzo - ۴
MUJI Labo- ۵
۶- از جمله این مراسمها روز بلوغ یا بزرگسالان در ژاپن و همزمان با دومین دوشنبه ژانویه هر سال است و ویژه افرادی است که تا پیش از آن به ۲۰ سالگی رسیده اند یا تا ۳۱ مارس همان سال به این سن میرسند. این روز "سِی جین نوهی" نامیده میشود و تعطیل رسمی است. خانمهای ۲۰ ساله با کیمونو و خانم های مجرد با نوعی از کیمونو به نام "فوری سود" در این مراسم شرکت میکنند و مردان هم با لباسهای سنتی و یا کت و شلوار رنگی و گاهی با لباسهای شاد حضور مییابند. قیمت برخی از کیمونوها تا ۱۰ هزار دلار هم میرسد.
۷- خانم دکتر توموکو شیمویاما
نظر شما